Yrd. Doç. Dr. Vehbi BÖLAT, (www.tuncmatik.com)
Enerji koruma prizleri hassas elektrik/elektronik cihazları kısa süreli yüksek gerilimlerden (voltage surge) ve elektriksel gürültülerden (electrical noise) korur; bu hassas cihazların çalışma geriliminin güvenilir çalışma sınırları içinde kalmasını sağlar.
Değişik nedenlerle şebeke geriliminde ortaya çıkabilecek bozulmalar hassas ve pahallı elektrik/elektronik cihazlara zarar verebileceği gibi, bu cihazları belli gerilim bozulmalarından korumak maksadıyla satın alınacak enerji koruma prizlerinin insan can ve mal güvenliğini sağlayan temel koruma özelliklerine sahip olmaması kullanıcı açısından ciddi güvenlik riskleri oluşturacaktır.
Büyük güçlü motorların devreden çıkarılması, şebekedeki açma kapama olayları, ihtiyaç fazlası kullanımda olan kompanzasyon sistemleri, yıldırım düşmesi gibi olaylar ve oluşumlar enerji koruma prizlerinin kullanılmasını gerektiren durumlardır. Çok kısa süreli ve yüksek değerli gerilim darbeleri ve gürültüler tüketicinin kendi evinde ve işletmesinde oluşabileceği gibi doğal nedenlerle (yıldırım) de oluşabilir; diğer tüketicilerden ve şebekeden de kaynaklanabilir.
Enerji koruma prizleri, şebekede oluşan ve normal çalışma gerilimlerinin çok üstüne çıkan gerilimleri bünyelerinde yer alan MOV (Metal Oxide Varistor) elemanları yardımıyla kırparak koruma sağlarlar. Normal çalışma gerilimlerinde çok yüksek elektriksel direnç değeri gösterip devreye girmeyen MOV elemanı, sahip olduğu etiket gerilim değerinin üstüne çıkan şebeke geriliminde düşük direnç göstererek devreye girer ve koruduğu cihaza gelen şebeke gerilimini sınırlar.
Priz seçiminde dikkate alınacak kriterler
Enerji koruma prizi seçiminde dikkate alınacak kriterler
Piyasada tüketicinin kullanımına sunulmuş çok sayıda, farklı marka ve modelde tekli ve çoklu priz bulunmaktadır. Bu prizlerin imalatında kullanılan malzeme kalitesinin yetersizliği ve güvenlik fonksiyon ve donanımı eksikliği kullanıcı açısından ciddi riskler oluşturmaktadır. Can ve mal güvenliği açısından enerji koruma prizlerinde aranması gereken hususlar aşağıda sıralanmıştır.
1- Uygun değerli MOV elemanı kullanımı. Seçeceğiniz enerji koruma prizinde darbe gerilimini sınırlayan MOV elemanın gerilim değerinin ve elektrik enerjisi taşıma kapasitesinin amacınıza uygun olduğundan emin olun. Sık sayıda gerçekleşen, uzun süreli ve yüksek değerli darbe gerilimleri için yüksek enerji koruma kapasiteli, yüksek dayanım gerilimli ürünleri tercih edin. Joule cinsinden verilen elektrik enerji taşıma kapasitesi ne kadar yüksek ise, MOV elemanı zarar görmeden o kadar uzun süre gerilim darbesinin yüke uygulanmasını önler.
2- Malzeme ve kablo kalitesi. Prizlerde kalitesiz malzeme ve kablo kullanımından kaynaklanan yangın ve ölüm haberleri basında ve görsel medyada sıklıkla yer almaktadır. İnternette yapılacak küçük bir araştırma bu konuda onlarca örneği bilgisayar ekranlarına getirecektir [1,2]. Üzerindeki prizleri birbirine bağlayan ve akım taşıyan bakır baraların uygun kesit ve kalınlıkta olmadığı kolaylıkla yanabilen plastik malzemeden imal edilmiş enerji koruma prizleri uzun süreli ve şiddetli gerilim yükselmelerinde kolaylıkla zarar görebilecek, hatta yanarak yangın çıkmasına neden olabilecektir. Satın alacağınız enerji koruma prizlerinde yangına dayanıklı plastik gövde ve ağır hizmet sınıfı kablo ve fiş kullanıldığından emin olun.
3- Gaz deşarj tüpü (GDT). IEC standartlarına uygun olarak MOV elemanlarına seri şekilde bağlanır ve enerji hattı ile anten hattı korumasında kullanılır. Yüksek darbe gerilimi oluştuğunda tüp içindeki gaz akım akışına izin verir. GDT MOV'un beklenmedik ve gereksiz şekilde iletime geçmesine engel olan bir tedbirdir.
4- Elektriksel gürültüye karşı ekstra koruma. Darbe gerilimlerinin yanı sıra, şebekede oluşabilecek çok yüksek frekanslı elektriksel gürültülerin de hassas elektronik cihazlara ulaşmaması arzu edilir. Yüksek frekanslı bu gürültü sinyalleri haberleşme ve kontrol sinyallerinin bozulmasına neden olabilir. Bu gürültüler, sahip oldukları frekanslara uygun olarak tasarlanmış EMI/RFI filtreleri ile zayıflatılır. Filtre işlevini yerine getiren özel yapıdaki bir kondansatörün enerji koruma prizinde bütünleşik olarak yer aldığından emin olun. Bu yapıdaki bir priz sizi ekstra EMI/RFI filtre masrafından kurtaracaktır.
5- Otomatik sigorta. Enerji koruma prizi üzerinden şebekeden beslenen yüklerin şebekeden sürekli aşırı akım çekmesini veya kısa devre olup kısa devre akımı çekmesini önleyecek akım koruma özelliğinin satın alacağınız enerji koruma prizinde yer alması gerekir. Belirtilen aşırı akım ve kısa devre akımının şebekeden çekilmesi halinde binadaki pano sigortası atmadan sadece enerji koruma prizindeki otomatik sigorta atacak ve kendisinden beklenen seçici korumayı sağlayacaktır. Sorun giderildikten veya sorunu oluşturan yük devre dışı bırakıldıktan sonra atan sigorta tekrar kurularak enerji koruma prizi tekrar işlevsel hale getirilmelidir.
6- Çocuk emniyet prizi. Satın alacağınız enerji koruma prizi, çocukların bir metal parçasını veya parmağını priz deliğine sokarak öldürücü gerilime maruz kalmasını engelleyecek yapıda olmalıdır. Normalde kapalı olan priz delikleri ancak fişin sert ucu takıldığında açılabilmelidir.
7- Uygun kapasitede elektrik baraları. Enerji koruma prizinin içinde yer alan ve üstündeki her bir bağımsız prize şebeke gerilimini taşıyan bakır iletken baralar yük akımlarını taşıyabilecek kapasitede, kalınlıkta ve uluslararası standartlara uygun olmalıdır. Piyasada satılan çoğu prizde kullanılan bakır baraların çok ince olduğu ve taşıdığı sürekli akım nedeniyle kısa zaman içinde kararmaya başladığı bilinen bir gerçektir.
8- Anten ve data hattından gelecek darbelere karşı koruma. Yük için tehlikeli olabilecek darbe gerilimleri sadece elektrik hattından gelmeyebilir. Enerji koruma prizinin hassas elektronik yükleri data ve anten hattından gelebilecek gerilim darbelerine karşı da koruyabilecek yapıda olması ekstra güvenlik sağlayacaktır.
Bu yazıda kendinizin ve sevdiklerinizin can güvenliğini, mal güvenliğini yakından ilgilendiren bir konuya kısaca değindik. Evinizde ve işyerinizde kullandığınız hassas ve değerli elektrik/elektronik cihazları beslemek amacıyla satın alacağınız enerji prizlerinin bilinçli şekilde seçilmesi ve gerekli koruma fonksiyonları ile koruma özelliklerinin üzerinde yer alması son derece önemlidir.